12
Toen de mochi mijn borst raakte

Half oktober vertrok Jonmar van Vlijmen, lid van de Onkruidenier, naar de Kyoto Kinugasa Art Residence for community om onderzoek te doen naar Future Gardening in ommuurde tuinen in de stad die bekend staat om spiritualiteit, spiritualiteit en een diep respect voor de natuur die volledig verweven is met het dagelijks leven.

Kyoto is aangelegd in een rigide raster van horizontale en verticale lijnen die de bewoners oriëntatie geven op de windstreken en de stand van de zon. De stad is ingericht en gebouwd op de val van lichtstralen en de vorm van schaduwen. In het noorden liggen belangrijke tempels tegen de voet van de heuvels omdat in de schaduw, vanaf de noordkant van de stad, de wilde geesten wonen waartegen de stad beschermd moet worden. De KKARC residentie is in het noordwesten van Kyoto in een woonwijk dicht bij de heuvels die Kyoto omringen. Er is plaats voor twee kunstenaars tegelijk. Het is een privéresidentie die verbonden is aan de Anewal galerie. 

Jonmar:
‘Ik vertrok naar Japan omdat mijn rechterhersenhelft en alle organen en ledematen in mijn lichaam wilden leren hoe ik een diepere verbinding met de natuur en mijn interesse in shinto kon ontwikkelen. En mijn linkerhersenhelft ging naar Japan om zich af te vragen hoe inspiratie vorm krijgt in de natuur. Welke mechanismen werken op de creatie van waarde en doel, en hoe is het mogelijk dat mensen hun voorouders kunnen zien en ontmoeten als ze in contact zijn met een boom? Ik heb vijf weken lang onderzocht wat dit voor mij persoonlijk betekent tijdens de onderzoeksfase van het project. Ik doe onderzoek naar mijn eigen rol in ecosystemen, hoe kan ik me verhouden tot het ecosysteem van een tuin en wat gebeurt er als ik een tuin en mijn lichaam niet langer als twee aparte entiteiten zie? In het onderzoek stuitte ik op de voorouderlijke gebaren van natuurverering diep in de Middeleeuwen die hier in Noord-Holland plaatsvonden. Sinds die vondst kijk ik niet meer hetzelfde naar een wit steentje; het had een offerritueel kunnen zijn in een ander tijdperk.’

Geërfde traditie
Tijdens de residency bezoekt Jonmar veel tuinen. Hij wilde leren begrijpen waarom ze een bepaalde spiritualiteit hebben.

Jonmar:
‘Kan ik dit ervaren zonder dat mijn linkerhersenhelft vervalt in het proberen te begrijpen hoe het in elkaar zit? Ik las over de Sakuteiki, een manifest dat 1000 jaar geleden werd samengesteld en waarin de tuinprincipes zijn vastgelegd die vandaag de dag nog steeds worden gevolgd. Het samenstellen van een tuin door het verlangen van stenen te volgen, de waterbalans na te bootsen en het landschap samen te brengen als een miniatuur om het omringende landschap te lenen (Shakkei genoemd), vormen nog steeds een leidraad voor hedendaagse tuinarchitectuur. Een voorbeeld van een tuin die ik heb opgezocht en die heeft geprobeerd een meer vrije stijl te volgen met respect voor traditie is de Tofuku-ji tuin van landschapsarchitect Shigemori Mirei. Hij ziet een tuin als een kunstwerk, een plukje mos als een penseelstreek, en beheerst het overbruggen van oosterse en westerse tuinprincipes tot een sterk gestileerd geheel. Hij begint een tuin door een paar stenen en rotsen toe te voegen en hun wens te volgen, daarna zijn de tuinen voor de eeuwigheid.’

Diep begrip of oosterse esthetiek
In veel tuinen zie je hoe bomen worden ondersteund door palen en esthetisch geplaatste touwen. Vele takken van bomen zijn behendig op hun plaats gehouden en de totaliteit van alle elementen in de tuin is in harmonie.

Jonmar:
‘Ik sta versteld van de schoonheid van de tuinen, de massa’s toeristen die er naartoe trekken en het besef dat mijn idee van schoonheid verandert als ik lees hoe lang de tuin al op dezelfde plek en op dezelfde manier wordt onderhouden. In de meeste tuinen ontbreken planten omdat ze sterfelijk en te beweeglijk zijn. Ze zouden alleen maar de harmonie verstoren in het spel van leegte, schaduw en relatie met het omringende landschap dat wordt gecultiveerd.’

Wanneer wordt tuinieren een mantra?
Tuinen worden zeer goed onderhouden en tuinmannen maken deel uit van de tuin- en tuinierervaring. Ze dragen keurig gestreken tuinuniformen en hun bewegingen zijn zeer gestileerd en verfijnd. De kennis van het snoeien van bomen en het onderhouden van een grindveld wordt van ouder op kind doorgegeven en onderhoudsteams zijn vaak al tientallen generaties lang in familiebezit. Tuinen zijn dus verweven met deze familiegeschiedenissen. In Japanse tuinen zie je hoe alle bomen worden gesnoeid, takken worden geleid met draden om de compositie in het spel van licht en schaduw te regelen. Jonmar is het gaan zien als een gebaar van tederheid, respect en liefde voor de natuur.

Jonmar:
‘Misschien is dit wel de grootste transformatie die ik tijdens mijn verblijf heb doorgemaakt. Hoewel de keerzijde van deze controle op de loer ligt.’

Voorouderlijke verantwoordelijkheid
Toen Jonmar een workshop bijwoonde die was georganiseerd door kunstenaar Takako Hamano in het boerendorp Nirono, vlakbij Kochi, ontmoette hij een biologische civiel ingenieur die kritiek had op de manier waarop veel tuinen in Japan worden onderhouden zonder een diep begrip van de ecologische principes achter bepaalde elementen van een Japanse tuin.

Jonmar:
‘Een voorbeeld dat me aan het denken zette, was de manier waarop veel palen bij bomen worden geplaatst om de takken van de bomen te ondersteunen en paden toegankelijk te houden voor bezoekers. Oorspronkelijk werden deze palen aan de onderkant verbrand voordat ze in de grond werden geslagen. De koolstof die zo aan de bodem werd afgegeven, leidde tot de groei van bacterieculturen die de wortels van de bomen aantrokken omdat daar het vrijkomen van voedingsstoffen werd gestimuleerd. Zo werden paal, boomtak, stronk en wortel onderdeel van een cyclus die met elkaar versmolten was. Tegenwoordig zie je niet meer dat de palen worden verbrand en worden ze vaak puur om esthetische redenen of volgens de traditie geplaatst. Tijdens de workshop in Nirono leer ik deze methode beter kennen door meer te leren over Satoyama, de traditionele manier waarop een gemeenschap een landbouwgebied aan de voet van de berg beheert en dit verbindt met de zorg voor de berg waar bovenop voorouders werden begraven. Het verbouwen van rijst gaat dan gepaard met het idee dat je daarmee eigenlijk een stukje van je voorouders eet. Dit gevoel lijkt onbeschrijfelijk en prachtig.’

Toen de mochi mijn borst raakte
In hetzelfde weekend van de Satoyama workshop vond er een plaatselijk shinto festival plaats bij de schrijn.

Jonmar:
‘Ik was verheugd om dit traditionele ritueel mee te maken. Een oude boom die een kami draagt, verschillende rituelen die in de juiste volgorde worden uitgevoerd, dans, zang, optreden. Alles kwam samen en ik kreeg een kippenvelgevoel. Dat gevoel werd vereeuwigd toen de shintomonniken mochi’s naar de menigte gooiden en 1 mochi daarbij keihard op mijn borst terechtkwam. Datzelfde gevoel kwam weer boven toen ik een week later naar Tokio reisde en de megalomane etalages van Louis Vuitton met knipperende lichten en met logo’s getatoeëerde slakken, struisvogels en paarden zag, omringd door honderden jongeren die deze ervaring fotografeerden en filmden voor hun TIKTOK-kanaal.’

De ziel van de plant cultiveren
Later in de residentie werd Jonmar ontvangen door het Nationaal Instituut voor Genetica. Hij werd ontvangen in het instituut en er werd een heel programma voor hem samengesteld met ontmoetingen met verschillende wetenschappers en promovendi.

Jonmar:
‘Er werd een grote koude kamer voor me geopend die de kweekkamer werd genoemd. Tuinen op agar en kunstmatige ecosystemen worden daar geïsoleerd van invloeden van buitenaf. Ik leer die dag dat steeds meer planten op aarde vleesetende eigenschappen ontwikkelen, dat wetenschappers hier al jaren onderzoek naar doen. We wisselen uit over de gevaren van het isoleren van ecosystemen en kleuren op bloemblaadjes worden vergeleken met het oppervlak van een cd-rom. Professor Masato Yamamichi vertelt me dat planten zelf niet denken ‘nu ga ik dit of dat ontwikkelen’, nee het is de verandering van habitat die bepaalt welke planten en dieren blijven en welke verdwijnen. Folklore speelt een sleutelrol in het beschermen van soorten laat me wetenschappelijk onderzoek zien. Ik eindig het bezoek met antwoorden en meer vragen over de rol van de mens in ecosystemen.’

~ Future Gardening
Embodying a ritual of relating 

~ Mede mogelijk gemaakt door
AFK – Amsterdamse Fonds voor de Kunst, Stimuleringsfonds, Nederlandse Ambassade in Japan en de Onkruidenier

~ Speciale dank aan 
KKARC / Anewal Gallery, Club Oma, Alice Smits, Takako Hamano, Kumi Hiroi, Samar Nasrullah Khan, Jikke van Loon, Jacqueline Heerema, National Institute for Genetics, KKARC / Anewal Gallery, Bas Valkcx